Biografitë e Vëllezerve Ivanaj

(1888-1940)

Martin Dodë Ivanaj u lind në Podgoricë më 26 Tetor 1888, në një familje patriote shqiptare të Triepshit e cila përbëhej nga 5 vajza dhe 3 djem. Ai ishte një nga më të vegjlit në familje dhe studimet e tij të para i kreu në vendin ku mësoi gjuhën Sllave së bashku me vëllain e tij të vogël Mirashin. U dërgua nga i ati në Beograd bashkë me të vëllain, dhe atje ata vazhduan edukimin e tyre në gjimnaz edhe pak nga Universiteti.

Martini jetoi në Beograd deri në vitin 1907 me shumë sakrifica dhe duke dhënë mësime private. Ky profesion ishte e vetmja mënyrë jetese për të, dhe duke patur shumë eksperiencë në këtë fushë ai në vitin 1909 hapi një shkollë private e quajtur “Prosveta” (civilizim), e cila në atë kohë u bë mjaft e njohur në Beograd.

Që në fëmijëri ai e kishte idealizuar gjuhën Shqipe sidomos nga muzika folklorike. Ishte një kënaqësi e veçantë për të kur i ati u këndonte atyre dhe në të njëjtën kohë luante me lahutë për familjarët gjatë netëve të gjata të dimrit ku mblidheshin përreth zjarrit.

Talenti për të shkruajtur poema, të trashëguar nga babai, e inspiroi që t’i paraqiste mendimet e tij nëpërmjet poezisë, edhe pse studimet e tij rreth ligjit edhe më pas profesioni i tij binin në kontradiktë me demonstrimin poetik të letërsisë së thjeshtë. Gjatë 1907-1913 ai shkruajti mjaft poema lirike dhe fabula si në gjuhën Sllave edhe atë shqiptare me tema dhe tituj si “Shpresa e Shqipërisë” dhe “Shqipëria e Re”, etj. Shumica e poemave të tij janë publikuar në gazetat letrare të Beogradit, dhe janë të mundshme për kërkuesit në arkivat e këtij qyteti.

Që nga 1905 ai filloi t’i mblidhte dhe që nga ajo kohë me përpikmëri i mbajti të gjitha dorëshkrimet shqiptare të publikuara jashtë vendit, të cilat do të ishin mjaft të vlefshme në të ardhmen për kërkuesit dhe historianët. Ai vazhdoi t’i mblidhte dokumentet me zell të madh, edhe gjatë kohës që ishte duke studiuar në Beograd dhe Romë, duke përdorur paratë nga llogaria e tij personale deri më 7 Prill 1939, ditën fatale kur Shqipëria u pushtua nga Italia Fashiste, duke e bërë Shqipërinë pjesë së Perandorisë Italiane nën sundimin e Mbretit Viktor Emanueli III. Ky grumbullim dokumentesh lidhur me Shqipërinë dhe shqiptarët ishte një nga punët më private dhe me një përmbledhje të përpiluar në çdo detaj prej Martin Ivanaj-it, i cili së bashku me vëllain e tij Mirashin, mblodhën atë që u bë biblioteka më e madhe private e librave dhe dorëshkrimeve gjatë asaj kohe që në Shqipëri nuk kishte biblioteka publike.

Në 1913 duke parë që qeveria e asaj kohe ishte shumë indiferente ndaj çështjes së Shqipërisë dhe shfaqte një politikë të padrejtë për krijimin e Shqipërisë së lirë, ai braktisi studimet në Beograd dhe u rikthye në Shqipëri. Në Vlorë ai takoi Ismail Qemalin, i cili e kishte ndihmuar të shkonte në Romë, ku, tek Universiteti Mbretëror ( sot “La Sapienza), ai përmbylli studimet më 1921 për Juridik me tezën Kanuni i Lekë Dukagjinit. Duke qenë nga ajo zonë me origjinë, dhe duke i parë kodet e ligjit në familjen e tij patriarkale në Malësinë e Shkodrës, sidomos gjatë periudhës 4-vjeçare të luftës, ai kishte një dituri të shkëlqyer për këtë temë. Megjithëse ishte edukuar jashtë vendit, gjatë periudhës së studimeve ai nuk rreshti kurrë së demonstruari ndjenjat e tij kombëtare, edhe gjatë kohëve dhe rrethanave të vështira. Të shumta janë lëvizjet e tij si publikimi gjatë viteve 1910-1912 të disa artikujve rreth Shqipërisë dhe lëvizjeve kombëtare në buletinët politik zyrtar të Beogradit, krijimin e Lidhjes Studentore Shqiptare në Romë (1914-1920), përgatitjen e një proteste për Gabriele d’Annunzio për dokumentet e publikuar të cilat përdornin shprehje të pista dhe turpëruese kundra shqiptarëve kur Vlora ishte duke luftuar kundra Italisë, dhe për lirimin e të gjithë Shqipërisë, pjesëmarrja e tij në manifestimin e madh në Romë e cila kundërshtonte nisjen e trupave italianë në Vlorë, etj.

Martin Ivanaj gjithashtu la disa dorëshkrime, që kishte për qëllim t’i publikonte pasi të tërhiqej nga jeta publike, por këto dorëshkrime u vodhën dhe u keqpërdorën nga të tjerët, edhe biblioteka Ivanaj gjithashtu u zhduk gjatë një periudhe kohore. Disa prej atyre librave tashmë janë pjesë e Bibliotekës Kombëtare Shqiptare.

Në 1922 Martini u caktua Gjykatës në Nivelin e Pare të Gjykatës së Rrethit në qytetin e bukur jugor të Korçës, por në Prill 1924, kur disa njerëz po përgatitnin një revoltë në Shqipëri, ai dha dorëheqjen për të marrë pjesë në jetën politike, në opozitë me separatistët dhe politikës kundërshtuese të një partie në Shkodër. Pas revoltës së 1924 ai kaloi kufirin, qëndroi në Hot për shtatë muaj, dhe u rikthye në shtëpi në Dhjetor 1924.

Gjatë 1925 ai punoi si Avokat në Zyrat Ligjore në Shkodër. Në fund të vitit 1925 ai u caktua anëtar i Gjykatës së Lartë, ku deri në 1929 ai ishte Gjykatësi i Pare dhe i vetëm me eksperiencë Perëndimore. Ai gjithashtu u emërua Anëtar i Këshillit të Shtetit, nga 1929 deri në 1932, gjatë të cilës vazhdoi karrierën e tij ligjore e cila arriti kulmin si Kryetari i Drejtësisë mbi Gjykatën e Lartë deri në 7 Prill 1939.

Në korrik 1932 ai u martua në Romë me një mësuese nga Italia e veriut, Giuseppina Pogliotti, me prejardhje nga një familje e nderuar me paraardhës Anglez, dhe një vit më vonë ai u bë babai i një vajze të quajtur Drita.

Ndërsa familja e tij ndenji në Tiranë gjatë pushtimit Italian të vitit 1939, ai bashkë me vëllain e tij Mirashin dhe shumicën e popullsisë Tiranase zgjodhën të largoheshin nga vendi dhe u arratisën. Rezidenca e familjes Ivanaj, një vilë me 14 dhoma e cila nuk kishte përfunduar akoma, u konfiskua menjëherë nga komanda e lartë e forcave ushtarake Italiane dhe u bë vendqëndrimi Gjeneralit, i cili i detyroi nënë e bijë të largoheshin nga prona e tyre.

Gjatë ditës së pushtimit të Tiranës, Martini ishte me ethe, por gjithsesi vendosi të largohej nga vendi si shumë të tjerë, majë një kamioni ai bashkë me të vëllain Mirashin arritën në Turqi. Ai u shtrua në spitalin e Stambollit dhe për 13 muaj me radhë u ndihmua me përkujdesje të madhe nga vëllai i tij. Ai u nda nga jeta në 27 Maj 1940 nga shkaqe natyrale dhe u varros, me pjesëmarrje të jashtëzakonshme nga komuniteti shqiptar, në varrezat Ferikoy, Turqi.

Vetëm pas 55 vjetësh, kur Shqipëria ishte përsëri demokraci, vajza e Martinit arriti që pjesët e babait të saj të transferoheshin në Shqipëri. Në 1995 varrimi i tij u bë përsëri, tashmë në varrezat e Tiranës ( në Kombinat ), në të njëjtin vend ku ndodhet vëllai i tij. Martini dhe Mirashi tani janë në paqe pranë njëri-tjetrit dhe të bashkuar ashtu siç ishin gjatë jetës së tyre.

(1891-1953)

Mirash Dodë Ivanaj, lindi në Podgoricë në 12 Mars 1891, tre vjet pas lindjes së vëllait të tij Martinit, me të cilin shumë afër kaloi të gjithë jetën. Ashtu si Martini, ai e kreu shkollën fillore në Podgoricë, ndërsa pjesën tjetër dhe shkollën e mesme e kreu në Beograd, pastaj shkoi në Romë ku shkëlqeu në ‘magna cum laude’ në dy fakultete akademike atë të Letërsi/Filozofi dhe Juridik, ku u diplomua në Universitetin e njohur sot si “La Sapienza” respektivisht në 1921 dhe 1923.

Në 1923, në atdhe, Mirashi ishte pjesë aktive në jetën politike dhe edukative të vendit. Në Shkodër si misionar i ideve republikane, ai themeloi dhe drejtoi gazetën “Republika”. Në Gjimnazin e atij qyteti i quajtur “28 Nëntori” ai ishte profesori dhe drejtori i parë për disa vite (1924-1930). Gjimnazi i Shkodrës që në atë kohë drejtohej nga Mirash Ivanaj u bë një model për edukimin në atë kohe.

Gjatë viteve 1930-1933 ai ishte Profesori i një Shkolle 9-vjeçare në Tiranë. Për shkak të aftësive dhe meritave të tij në fushën e edukimit, Mirash Ivanaj u zgjodh Ministër i Edukimit në atë kohë. Gjatë mandatit të tij (1933-1935) ai drejtoi dhe implementoi ndryshime për të cilat u bë i njohur si një reformator i madh i sistemit arsimor të Shqipërisë dhe një lider Kombëtar i sistemit të Shkollave Shtetërore në Shqipëri.

Në vitin 1935 ai dha dorëheqjen nga pozicioni i tij për shkak se idetë dhe veprimet e tij nuk përputheshin me ato të qeverisë, por, ai u zgjodh si Anëtar i Këshillit të Shtetit dhe më pas, President i këtij këshilli, nga monarku i asaj kohe, Mbreti Zog, i cili e caktoi atë si këshilltarin e tij personal për çështjen e arsimit.

Si një luftëtar i vendosur për të mbrojtur arsimin kombëtar dhe pavarësinë e vendit të tij, Mirash Ivanaj ishte një nga zërat më të fortë kundra agresionit fashist dhe pushtimit të Shqipërisë nga Italia. Së bashku me vëllain e tij Martinin, dhe shumë intelektualë dhe student, ai përkrahu demonstratat anti-fashiste që u zhvilluan para pushtimit të vendit më 7 Prill 1939. Atë ditë bashkë me vëllain e tij Martinin u largua nga vendi dhe mbërritën në Stamboll, ku fatkeqësisht Martini u shtrua në spital dhe 13 muaj më vonë u nda nga jeta. Gjatë arratisjes së tij e cila zgjati gjashtë vjet, Mirashi vazhdoi ndihmën dhe punën e tij për Shqipërinë duke udhëtuar në Liban, Jeruzalem për të kontaktuar dhe ndihmuar figura politike kyçe për zhvillimin e Shqipërisë të cilët jetonin jashtë vendit.

Në fund të Luftës së II Botërore më 1945 ai u kthye në shtëpi, si i ftuar nga Ministri i Arsimit në atë kohe. I shtyrë vetëm nga qëllimet e ndershme dhe patriotike për t’i shërbyer Shqipërisë së pas luftës në sferën e arsimit dhe kulturës ai pranoi të jepte mësime dhe leksione në një shkollë e cila instruktonte mësuesit e Tiranës, ndërkohë ai jetonte në një dhomë nga rezidenca origjinale Ivanaj, të cilën e mori nën posedim, megjithëse ishte në një gjendje jashtëzakonisht të keqe dhe që kishte nevojë të menjëhershme për riparim.

Megjithatë Diktatura Komuniste një vit më vonë e arrestoi pa asnjë arsye specifike dhe në formë sekrete e torturoi gjatë 270 ditëve të plota në izolim total. Më në fund pas disa muajsh në izolim total, një gjykatë ushtarake e gjykoi për “krime kundër shtetit” (konspiracion së bashku me nacionalist të jashtëm kundra shtetit). Më 29 Maj 1948, ai u dënua me “7 vjet në burg dhe konfiskim të të gjitha pronave dhe deprivim të të drejtave civile dhe politike për 5 vjet”, për të cilat u informua zyrtarisht, gjatë kohës që ishte në burg, vetëm më 14 Tetor 1950.

Për arsye të njohjes nga ana e tij të disa gjuhëve ( duke përfshirë edhe atë Ruse, të cilën e kishte mësuar gjatë kohës në burg) ai u përdor si përkthyes gjatë burgimit.

Më 23 Shtator 1953 gjatë mbarimit të dënimit, ai vdiq në një Spital në Tiranë ku u dërgua pasi u sëmur. Nuk ka asnjë të dhënë rreth vdekjes së tij në arkivat e burgut. Një shok i tij nga burgu njoftoi familjen e tij për vdekjen disa muaj më vonë. Vetëm në vitet e fundit u zbulua që trupi i tij, mes shumë të tjerëve, u përdor për eksperimente dhe demonstrime në kurrikulën e shkollës mjekësore nga Fakulteti i sapokrijuar i Mjekësisë në Tiranë, dhe vendi i varrosjes së tij u gjet rastësisht nga një ish- i burgosur politik i cili i kishte mbijetuar burgosjes së tij.

Gjatë postit që Mirashi kishte në qeverinë shqiptare ai u dekorua me “Urdhërin e Skënderbeut”. Pas vdekjes me ardhjen e demokracisë, atij iu dha, medalja Presidenciale “Martir i Demokracisë” gjatë një ceremonie në muzeun e Shkodrës në Maj 1993, për rezistencën dhe vuajtjet në burg. Një përkujtim më i madh me shumë të ftuar dhe televiziv u organizua për nder të tij nga qeveria shqiptare në Pallatin e Kongreseve në Tiranë në Shtator 1993 në 40 vjetorin e vdekjes së tij.

Një tjetër nderim në emër të tij si “Mësues i Popullit” u dha nga Presidenti i Shqipërisë dhe iu dorëzua trashëgimtares së vetme të Mirashit, Dritës, gjatë një ceremonie në Gjimnazin e Shkodrës në Tetor 1996, për rolin e tij si edukator.

Me rastin e 50 vjetorit të vdekjes në 2003-shin, Mirash Ivanaj u kujtua gjatë një konference shkencore, të organizuar nga Ivanaj Foundation në Muzeun Historik Kombëtar në Tiranë, ndjekur nga një ekspozitë me qindra dokumente të Ivanaj marrë nga Arkiva Kombëtare Shqipëtare. Një tjetër dekorim Presidencial u dha në emrin e tij “Nderi i Kombit” për “kontributin si një figurë e paepur e kulturës dhe kombit shqiptar, një reformator i madh i arsimit dhe shkollave kombëtare shqiptare, dhe si një luftëtar i pavarur dhe i pa kompromis për lirinë kombëtare dhe progresin social”.